Op 8 december is het Ramses Shaffy-kunstwerk op het station Vijzelgracht van de Noord/Zuidlijn aan een groep van zo’n 400 geïnteresseerden gepresenteerd. Een mooi moment om terug te blikken op een, zeker voor de infrawereld, uitzonderlijke en uniek kunsttraject. Hoe zet je kunst op de kaart in een toch al complex infraproject? En hoe betrek je het publiek daarbij? We vroegen het projectleider Kunst Onno van den Muysenberg.

Acht immense kunstwerken van acht verschillende kunstenaars, gerealiseerd op zeven verschillende locaties in een bebouwde omgeving die óók nog volop in ontwikkeling is; kunst en de Noord/Zuidlijn zijn aan elkaar verbonden met tal van superlatieven. Het is maar goed dat projectleider Kunst Onno van den Muysenberg zowel een kunstman als een projectman is; die aanvullende kanten zijn beiden broodnodig om dit complexe subproject binnen een toch al complex hoofdproject tot een goed einde te brengen.
Van den Muysenberg, opgeleid als historicus, kwam in 2011 natuurlijk niet bleu binnen bij de Noord/Zuidlijn; als ambtenaar Kunst en Cultuur bij de gemeente Amsterdam had hij al tal van kunstprojecten in de stad begeleid. Geen van allen vormden echter een gelijkwaardige equivalent van wat van hem gevraagd werd bij de Noord/Zuidlijn; het ontwikkelen van een visie op kunst, het selecteren en aansturen van kunstenaars en het toezien op de uitvoering op de stations zelf. Van den Muysenberg: ‘Er zat – en zit – een inherente spanning op projecten als dit. De kunstwereld kent zijn eigen regels, heeft behoefte aan autonomie, bewegingsvrijheid. Allemaal dingen die ingeperkt worden als je binnen de kaders van een infraproject moet werken. Niet alle kunstenaars kunnen dat. En zeker niet alle kunstenaars wíllen dat. Dan is het spannend of je de mensen vindt die wel de kwaliteit kunnen bieden die we voor ogen hadden. Dat is gelukt.’

Kunst op station Rokin. Foto: Jorrit ’t Hoen.

Geen eenheidsworst

Dat kunst een belangrijke plek zou krijgen op de stations van de Noord/Zuidlijn, stond al vanaf het prille begin vast; al in 1998 kreeg kunst een plek in de subsidieaanvraag naar het Rijk en sindsdien heeft het eigenlijk nooit echt ter discussie gestaan. Amsterdam kent een lange traditie als het gaat om kunst in de publieke ruimte, zie ook de prominente plek van (gerestaureerde) kunst langs de Oostlijn. Logisch, terecht én noodzakelijk, stelt Van den Muysenberg. ‘Kunst geeft eigenheid en sfeer aan een plek. Toen we net begonnen, waren er ook wel mensen die het nut er niet van inzagen, we zijn natuurlijk ook nog steeds een beetje een vreemde eend in de infrabijt. Aan die mensen vraag ik of ze in het buitenland wel eens op stations zijn geweest zonder kunst, en hoe zij zich daar voelden. Stations worden er herkenbaar door, het geeft houvast aan de bezoeker. Een omgeving waar alles er hetzelfde uitziet, een grote eenheidsworst, daar voelen mensen zich niet fijn in. De kunstwerken langs de Noord/Zuidlijn zullen blijven boeien, daar ben ik van overtuigd. Daarmee geeft het een extra beleving, voegt het echt iets toe aan de omgeving.’

Uitwerking

De visie spreekt de wens uit dat de kunstwerken op de stations uniek zijn, maar als geheel wel samenhang vertonen. De stad ‘Amsterdam’ is gekozen als het centrale thema voor de kunst in alle stations (zie kader). Vooral de directe omgeving van het station moet daarbij een inspiratiebron zijn voor de kunstenaar. Ook krijgt elk station een eigen, individueel thema mee. Zo ontstaat een Amsterdamse metrolijn waarin samenhang bestaat tussen de stations, maar waar elk stations ook zijn eigen identiteit heeft. Het overkoepelende thema ‘Amsterdam’, legt de link tussen het ondergrondse station en de directe stationsomgeving boven de grond. Het onderliggende stationsthema ‘Van Wijk tot Wereld’ geeft de meerwaarde van de metrolijn weer op verschillende niveaus: De metro verbindt zowel Amsterdamse buurten met elkaar, maar maakt ook de connectie met de regio en zelfs met de wereld. Elk station staat voor een andere, unieke, verbinding. De bestaande of verwachte verbindingen vormden de inspiratie bij de toewijzing van de thema’s aan de verschillende stations.

Van long naar short list

Dát er kunst moest komen, was dan misschien wel vanaf het begin evident. De vraag wát voor kunst dat dan moest worden, was dat niet. Toen Van den Muysenberg in 2011 aantrad, was zijn eerste taak dan ook de kunstvisie op papier te zetten. Van den Muysenberg: ‘Het doel was om kunstwerken in de Noord/Zuidlijn te realiseren die aansluiten op de architectuur van de stations en meerdere decennia stand kunnen houden. Kunst in een publieke ruimte als de metrostations verlangt een lange levensduur, zowel qua materiaal als beeld. In de Visie op Kunst in de Noord/Zuidlijn is aangegeven dat dit vraagt om monumentale kunst met een sterke beeldtaal en overtuigende zeggingskracht.’
Om deze kwaliteit te realiseren is gekozen voor het selecteren van kunstenaars die bewezen hebben dit te kunnen. Van den Muysenberg: ‘Een open inschrijving, was voor mij geen optie; je krijgt teveel fröbelwerk waar je je doorheen moet ploeteren. Bovendien zijn ook niet alle kunstenaars, ook niet de goede, geschikt om in opdracht te werken. Het gaat immers niet alleen om het creatieve proces van het maken, maar ook om het aansturen van het hele traject van ontwerp tot oplevering. Daar zijn andere aanvullende vaardigheden voor nodig die niet iedereen heeft. Om die reden wilde ik niet vooraf één iemand kiezen van naam en faam, zoals door sommigen geopperd werd. Ook de ontwerpen van kunstenaars van naam en faam kunnen vies tegenvallen en dan wil je niet vastzitten aan die ene kunstenaar. Kunstenaar willen niet graag concurreren, dat snap ik, maar wij wilden kunnen kiezen. Daarom hebben we het ervaren bureau QKunst aangetrokken voor de selectie van de mogelijke kunstenaars; zij hebben een longlist gemaakt van kunstenaars die aan de voorwaarden voldeden. Per kunstlocatie kregen drie à vier kunstenaars de opdracht een schetsontwerp te maken. Hieruit werd uiteindelijk per station één ontwerp gekozen dat uitgevoerd is. Sommige verrassingen kwamen uit onverwachte hoek, dat was heel inspirerend om te ervaren.’

Jennifer Tee werkt aan een proefopstelling van haar kunstwerk dat station Centraal Station zal verrijken. Het werk van Jennifer – een van de favorieten van Onno van den Muysenberg – wordt uitgevoerd in tulpenblaadjes, die speciaal voor dit doel zijn gekweekt, geplukt en gedroogd. De motieven in het werk zijn allemaal met de hand opgebracht, blaadjes voor blaadje, met uiterste precisie.

Ramses was uitzondering

Uitzondering op de bovenstaande procedure is het kunstwerk dat bovenaan de roltrap van station Vijzelgracht prijkt. Niet de gemeente, maar twee Amsterdammers namen hier het voortouw bij idee en uitwerking van het kunstwerk. Vrienden Nigaio Wijnen en Rob Jansma kwamen in 2011 in de kroeg op het idee om station Vijzelgracht naar Ramses Shaffy te vernoemen. Hoewel dit plan het niet haalde kreeg hun petitie alsnog een leuk staartje in de vorm van het Ramses Shaffy Art Project. Marjan Laaper won de wedstrijd met haar ontwerp. Het blijft uniek dat Shaffy, of überhaupt een bekend persoon, een hoofdrol speelt in een Noord/Zuidlijn-kunstwerk. Van den Muysenberg: ‘Natuurlijk vond ik het enorm spannend dat de selectie bij station Vijzelgracht zo anders verliep. Zouden we een Idols-achtige stemming krijgen, waarbij niet zozeer kwaliteit maar populariteit de doorslag zou geven? De opluchting was groot toen een kwalitatief goede kunstenaar ook als winnaar uit de bus kwam. Ik ben héél blij met hoe dit uitgepakt heeft, maar zou het desondanks niet snel aanraden dit zo te doen, want het maakt het realiseren van kwalitatief goede kunstwerken er niet gemakkelijker op.’

Presentatie van het kunstwerk van Marjan Laaper op station Vijzelgracht. Foto: Jorrit ’t Hoen.

Neem het publiek mee

Op het totale budget van de Noord/Zuidlijn lijkt de kleine vijf miljoen euro voor kunst wellicht peanuts, maar toch heeft Onno van Muysenberg er serieus werk van gemaakt om het draagvlak onder het publiek voor zijn project te vergroten. ‘Er zijn altijd mensen die roepen ”moet dan nou?!”, die bereik je nooit. Maar mijn doel was, en is, om de kunst langs het tracé echt te laten leven voor Amsterdammers. Mijn droombeeld is dat mensen massaal hun ov-chipkaart trekken, puur en alleen om een kunstwerk te bekijken. Een goedkoper museumkaartje heb je vrijwel nergens in de stad.’
Om de betrokkenheid van inwoners en andere betrokkenen te vergroten, mocht het publiek meepraten over de schetsontwerpen. Naast een pop up-tentoonstelling in gebouw DuintjerCS aan de Vijzelstraat, werden er twee avonden in pakhuis de Zwijger georganiseerd. Op de publiekswebsite wijnemenjemee.nl was veel aandacht voor het proces, de spanning werd opgebouwd met de bekendmaking van een geselecteerde kunstenaar tegelijk. De meningen van het publiek waren geen zoethoudertje. Van den Muysenberg: ‘De publieksstemmen hebben we meegewogen in het uiteindelijke besluit. Op deze manier ging het hoofdstuk Kunst echt leven in hoofden en harten. Daarmee investeer je ook in de betrokkenheid van mensen bij de kunstwerken, voor veel mensen voelt het echt als ‘hun’ kunstwerken.’

KADER
Kunst passend bij ‘boven het maaiveld’
Elk gebied rond de stations heeft zijn eigen karaktereigenschappen en elk station kent verschillende type gebruikers. De kunstenaars werd daarom verschillende perspectieven per station aangereikt, die een hoofdrol in de kunst moesten spelen: straat, wijk, stadsdeel, stad, regio, land, Europa, wereld. Het achterliggende idee: de karakteristieken van de verschillende stations uitvergroten en een brede doelgroep aanspreken.
– Noord │ regio
Rondom Station Noord is een flinke stedelijke ontwikkeling gaande met het masterplan Centrum Amsterdam Noord. Station Noord biedt de reizigers aansluiting op een grote bushub naar de regio: Waterland, Purmerend, Volendam, Zaanstad. Grootstedelijke dynamiek en een oer-Hollands landschap worden zo door de Noord/Zuidlijn nog dichter naar elkaar toe getrokken. Deze plek nodigt uit tot het zichtbaar maken van verhalen over het water als zegen en vloek, over de dialoog tussen stad en platteland. Kortom; bij dit station zal in de kunst de regio centraal staan.
– Noorderpark │ stadsdeel
Rondom Station Noorderpark komen verschillende karakteristieken van Noord samen: de arbeiderswijken, de nieuwe creatieve industrie en twee van de parken van Noord liggen aan weerszijden van het station. Direct na het station duikt de reiziger het IJ onderdoor. Ook de (handels)verbinding van het IJ en het Noordhollandsch Kanaal speelt hier een rol, net als de scheiding die het IJ tussen noord en het Centrum veroorzaakt. Deze gegevens bieden interessante aanknopingspunten om een karakteristiek beeld te schetsen van het stadsdeel.
– Centraal Station │ wereld
Het Centraal Station bevindt zich onder het stationsgebouw van Cuypers en Van Gendt. Cuypers ontwierp het station als uitnodigende stadspoort voor de reiziger en die functie heeft het nog steeds voor de internationale toeristen, dagjesmensen en forensen die er gebruik van maken. Het nationale icoon dat Cuypers bouwde met aan de gevel allegorieën voor Amsterdam als internationale handelsstad vraagt om een actuele dynamiek met het onderliggende metrostation. Een counterpart die de internationale mengelmoes van bezoekers en bewoners echoot. Amsterdam in het licht van de wereld.
– Rokin │ stad
Op Station Rokin maken de archeologische opgravingen het verhaal van de oorsprong van de stad tastbaar, in heel bijzondere voorwerpen, maar vooral ook in alledaagse objecten. De dagelijkse handel en wandel van destijds is eigenlijk niet veel anders dan waar de reizigers het station Rokin nu voor zullen gebruiken: winkelen, verpozen, uitgaan. De verbeelding van hedendaagse (data)verzamelingen en alledaagse voorwerpen uit de stad, oftewel toekomstige stadsarcheologie, kunnen als inspiratiebron dienen voor een actuele verbeelding van de stad.
– Vijzelgracht │ straat
Station Vijzelgracht neemt een bijzondere plek in bij de visie op Kunst bij de Noord/Zuidlijn. Op initiatief van Nigaio Wijnen en Rob Jansma maakten kunstenaars een ontwerp dat geïnspireerd moest zijn op de artiest en voormalig buurtbewoner Ramses Shaffy.
– Station De Pijp
Dit station zal veel gebruikt worden voor woon-werkverkeer en door dagjesmensen die afkomen op de Albert Cuypmarkt. Het station onder de Ferdinand Bolstraat ligt middenin één van de meest geliefde wijken van Amsterdam. Een mengelmoes van Albert Cuyp en Hema, toko en trendy horeca, volksbuurt en yuppenwijk. Een ideale schatkamer voor een kunstenaar om op onderzoek uit te gaan. Wat maakt de Pijp vroeger en nu bijzonder, welke sfeer kenmerkt de wijk?
– Europaplein │ Europa
Station Europaplein vormt de toegang tot de RAI en het ROC en tot de Amsterdamse School architectuur van de Rivierenbuurt. De RAI staat internationaal hoog aangeschreven en trekt dan ook veel buitenlandse bezoekers. Het complex huisvest de meest uiteenlopende evenementen: van huishoudbeurs tot Aquatech, van HISWA tot juristencongres, van Horecava tot een bijeenkomst over nieuwe kankertherapieën. De RAI is een plek waar veel verschillende talen gesproken worden, van land en vak. Interessante aanknopingspunten om hier Amsterdam te bekijken uit Europees perspectief.
– Zuid │ Nederland
De Zuidas moet hét internationale zakencentrum van Nederland worden. De sfeer van de zakelijke hoogbouw is internationaal gezien uitwisselbaar. Bijzonder is de ontmoeting tussen zakenleven en wetenschap door de aansluiting van de nieuwe campus van de VU op de Zuidas. Zo wordt Zuid het knooppunt van verkeer, business en wetenschap; brandpunt van mobiliteit, macht en kennis in Nederland.
Bron kader: amsterdam.nl

Passages uit dit artikel verschenen eerder op www.amsterdam.nl/noordzuidlijn