Kunst en infrastructuur: nooit eerder waren die twee zo nauw verbonden als bij de Noord/Zuidlijn. Wat kunnen we leren van dit proces, van initiatief tot realisatie, zodat andere complexe kunstprojecten in de openbare ruimte daar hun voordeel mee kunnen doen?

Met die vragen ging bureau QKunst aan de slag ging. Tussen februari 2016 en maart 2018 15 interviews met Jan Benthem, Marjan Laaper, Daniel Santurio Gonzalez, Benno Stoiber, Harmen Liemburg, Véronique Baar, Nina Folkersma, Harold van Steeg, Alex Lohmann en Berry van Leeuwen, Onno van den Muysenberg, Hoite Detmar, Gerard Scheffrahn, Manon Raats, Gert-Jan Trouborst en Peter Alberts. De onderzoekers formuleerden op basis hiervan (geanonimiseerde) lessen. Dit zijn de belangrijkste:

Initiatief

• Deel je ambitie
  Deel zo vroeg mogelijk je ambitie met het kunstproject. Start een dialoog met alle stakeholders, waaronder politieke stakeholders, en maak hierbij gebruik van inspirerende voorbeelden.
• Beleg kunst bij de directie
  Aandacht voor kunst vanuit de directie is essentieel. Bepaal vooraf in welke directieportefeuille kunst het best past. Kies eerder voor een mens- of omgevingsgerichte portefeuille dan voor een puur technische.
• Betrek een adviseur
  Betrek een artistiek adviseur voor het vertalen van de ambitie naar een artistiek concept. Zo wordt de ambitie tastbaar en structureel deelbaar. Geef om het concept te borgen en waar te kunnen maken de adviseur een vaste rol in de projectorganisatie.
• Pas je projectorganisatie aan
  Wees je van meet af aan bewust van de impact van een relatief ‘klein’ kunstproject (in termen van geld) op het geheel. Denk vanuit dat bewustzijn goed door over benodigde aanpassingen in projectorganisatie, -team, -planning, -communicatie, -draagvlak etc.

Procesinrichting

• Betrekken gebruikers
  Bepaal hoe en wanneer je gebruikers en/of publiek wil betrekken in de verschillende fases van het project en hoeveel invloed zij hebben op het selectieproces. Neem dit op in je procesinrichting.
• Instellen van een commissie
  Het instellen van een adviescommissie, kunstcommissie of buurtcommissie naast de artistiek adviseur is van groot belang voor het draagvlak. Maak een weloverwogen keuze voor mandaat, rol en samenstelling. Deze is mede afhankelijk van de ambitie, van het publieke of publiek-private karakter van de opdracht en van de projectorganisatie. Maak vooraf een profiel voor de leden van de commissie, geef aan wat je van de leden verwacht en breng de honorering in relatie met de verwachte inzet en verantwoordelijkheden. Zorg voor een professionele voorzitter en gedegen verslaglegging.
• Integratie of afbakening
  Bepaal – bijvoorbeeld via een SWOT-analyse – of de kunst wordt geïntegreerd in het proces (samenwerking bouwer en kunstenaar), of de scope wordt afgebakend (kunstenaar werkt ‘vrij’ binnen gegeven kaders) of dat een combinatie van beide wenselijk is. Bij grote en/of complexe en/of langlopende projecten is een bepaalde mate van ‘wendbaarheid’ binnen de gekozen strategie aan te bevelen. Bijvoorbeeld door de contractafspraken te faseren waardoor in de uitvoeringsfase nog kan worden gewijzigd wie in de uitvoering ‘in de lead’ is.

Selectie

• Zorg er bij complexe, meervoudige kunstprojecten voor dat er gestuurd wordt uitgevraagd; er gaat onevenredig veel energie ‘verloren’ bij een niet gestuurde uitvraag (prijsvraag, open call). Kies voor één wijze van uitvragen bij meervoudige kunstprojecten in verband met de gelijkwaardigheid tussen deelnemende kunstenaars.
• Voorbereiding
  Neem afdoende tijd voor een weloverwogen en gedragen opdrachtformulering en voor het vaststellen van de criteria waarmee de kunstenaars worden geselecteerd. Dit is van groot belang voor een kwaliteitsvolle selectie en voor kwaliteitsvolle schetsen. Maak in de opdrachtformulering ook duidelijk wat er eventueel van de kunstenaars wordt verwacht richting gebruikers en/of publiek (bijvoorbeeld: presentatie, expositie, debat).

Afspraken

• Voorkom conflicterende contracten
  Wees alert op mogelijk conflicterende contracten c.q. contractvormen voor de aannemer en de kunstenaar. Stel vast wie hoofdaannemer is, wie waarvoor verantwoordelijk is en in welke vorm (in de verschillende fasen) wordt samengewerkt.
• Faseer de opdrachtverlening
  Stel zo mogelijk een contract op met de kunstenaar(s) waarbij er sprake is van gefaseerde opdrachtverlening. Maak tenminste onderscheid tussen de ontwerpfase en uitvoeringsfase en stel vast wie verantwoordelijk is voor welke levering.
• Bespreek de risico’s
  Bespreek bij het contracteren van een kunstenaar de risico’s (omvang, verantwoordelijkheden, aansprakelijkheden), ga met de kunstenaar na of hij/zij deze risico’s in redelijkheid kan dragen (bijvoorbeeld via een verzekering) en weeg dit mee in de contractafspraken.

Onvoorziene werkzaamheden

• Breng het honorarium voor de kunstenaar in lijn met de ambities van het project en de kunstopdracht. Maak voortijds afspraken over onvoorziene werkzaamheden aan de kant van de kunstenaar (bijvoorbeeld onevenredig veel extra overleg, extra werk als gevolg van bijgestelde eisen) en leg deze vast. Het fixed price offreren van artistieke begeleiding is bij een complex en meervoudig kunstproject haast ondoenlijk. Zorg voor een fasering in de opdrachtverlening, bied ruimte voor het deels offreren in stelposten en/of leg afspraken over eventueel meerwerk vooraf vast.

Ontwerpfase

• Faciliteer uitwisseling
  Maak een uitwisseling van informatie tussen kunstenaars, architect, aannemers en geselecteerde leveranciers van materialen mogelijk, ook indien de leveranciers niet zijn gecontracteerd door de kunstenaar.
• Laat kunstenaars zelf hun ontwerp presenteren, ook aan een breder publiek.

Uitvoeringsfase

• Een bezoek met stakeholders en projectteam aan het atelier van de kunstenaar en/of de locatie waar het werk wordt gemaakt is van toegevoegde waarde. Het vergroot het draagvlak voor het werk en het samen zoeken naar oplossingen in de uitvoering.
• Bepaal bij een complex en meervoudig kunstproject situationeel de montage-opties: monteren in een uitsparing, integreren of nadien aanbrengen/monteren (slopen en herstellen).

Wilt u de hele presentatie ontvangen, inclusief aanbevelingen? Stuurt u dan een e-mail naar a.verbeek@amsterdam.nl